ÜSTKURMACA NEDİR?

*
Edebi bir eğilim olarak üstkurmaca nedir?
**

Üstkurmaca, 1980 sonrası Türk romanının en çok başvurulan tekniklerinden biridir. Üstkurmacanın kavramsallaşması yeni olsa da uygulamaları oldukça eskidir. Don Kişot (1605-1615), Tristram Shandy (1760), Müşahedat (1891) gibi erken örnekler, bugünkü üstkurmaca anlayışından farklı duyarlılıklarla yazılmış olsalar da, birer kaynak eser konumundadır. Modernist romanlarda üstkurmaca, yabancılaştırma efekti yaratmak için kullanılır. Bu yolla okur, metnin estetik kimliği üzerinde düşünmeye sevk edilir. Postmodern romanlarda ise üstkurmaca yoluyla dış dünyanın gerçekliğinin tartışmaya açıldığı görülür. Ayrıca tüm üstkurmacalarda türün arkeolojisini yapmaya yönelik eleştirel 

bir dil ve içerik mevcuttur.

Postmodern anlatımın ana özelliklerinden biri üstkurmaca "metafiction/metafiktion/surfiction" dır. Kurmaca evreni nesnel gerçekliğin dışında kalarak kurgulamaya çalışmanın "üstkurmaca"ya kapı araladığı söylenebilir. Eserin içinde, metnin yazılış sürecine yer verilmesi, kurmaca içinde yeni bir kurmacanın ortaya çıkmasına neden olur. Aytaç üstkurmacayı; "kurmacanın örtülü ya da açıkça bozulup, (mesela figürlerin olay alanını terk edip anlatı çerçevesinde ortaya çıkarak anlatıcıya ya da yazara hitap etmesiyle veya anlatıcının hikâyeyi nasıl kurguladığını anlatmasıyla) başka bir kurmacaya yer vermesiyle oluşan `kurmaca içinde kurmaca" olarak tanımlar.

Üstkurmaca ve yazar

Postmodern anlatıda yazar, anlatı içinde kendini gizlemez, hatta varlığını açıkça ortaya koyar. Özellikle metnin akışının bozulduğu, olayların ve kişilerin tam bir karmaşa içinde verildiği, kurmaca ile gerçeğin iç içe geçtiği yerlerde, anlatıcı araya girerek okura yardımcı olacak açıklamalara yer vermekten çekinmez. Bu tutum, postmodern anlatıcı tipini, yansıtmacı romanın didaktik kimlikli yazarlarından ayırır. Postmodern anlatıda yazar, eserini hem yazmakta hem de kurmacasının içinde kendine figüratif anlamda yer açmaktadır. Zira postmodernist (anlatıda) yazmak ve yaşamak iç içe geçmiştir.

Üstkurmacada yazar, anlatı içinde, daha önce yazdığı bir başka kurmaca olayı, kişiyi ya da durumu anabilir, kullanabilir, o metne göndermede bulunabilir. Bu tür bir gönderme, başka bir yazarla ilişkili söz konusu olmadığı için üstkurmaca içinde değerlendirilmektedir. Postmodern anlatıda, kurmaca ile gerçeklik ilişkisi tartışmaya açılarak anlatının gerçekle olan bağı koparılmaya çalışılır. Gerçeklik kurmaca ilişkisini sorgulama, dış dünyanın katı ve somut gerçeğinden uzaklaşma çabasına bağlı olduğu gibi, kurmaca evrenin kendi gerçeğini öne çıkarma gayretiyle de ilişkilidir. Anlatıda, okuyucuya okuduğu metnin bir kurmaca olduğunun hatırlatılması, okuyucunun kurmaca dünyada kalmasını da kolaylaştırmaktadır.

Nezihe Meriç, Çisenti adlı öykü kitabında, üstkurmacaya farklı bir ifade imkânı olarak yer vermektedir. Kitapta yer alan "Hani Bir Zamanlar, Yeşim Küçükken, Boğaziçi'nde Hani Yalı Daha Sağlamken, Hani Onlar Daha Hayattayken" başlıklı öykü şöyle başlar:

"Bu öykü, biraz tuhaf bir öykü. Çünkü ilk yazılışından sonra, bazı nedenlerden ötürü, kendi kendini geliştirdi. Genel anlamlanmasını eksik buluyordu. İlk yapısını çok sevmekle beraber, başka bir kanal arıyordu içten içe. Daha doğrusu, yeni bir kanalda, onarılmış eski hayaliyle akmak istedi, gibi bir tanımlama yapılabilir. Açıkça söylemek gerekirse, pek tutturamadı ama, gene de dişe gelir bir durumu yakalayabildi. Şöyle: Başına ve sonuna birer kısa ek, ortasına da çok az değiştirilmiş olarak, ilk yazılan ana öykü kondu. (hiç kimse bunun piri-pinçik bir öykü olduğunu söyleyemez. Hakkını yememek lazım.) (Çisenti, s.7)

Meriç ise “Kimin Kimsesi Kim” öyküsünde kendi öykü anlayışını eleştirmektedir:

"Senin öykücülüğün çok düşündürüyor beni. Çok bakıyorsun, çok katılıyorsun günlük yaşama. Sonra tutup sözünü haddeden geçirmek isteyince, zorlanıyorsun; bir kişi öyküsünü yazmaya kalktığında pek çok kişi seninle.

Hadi başla bakalım, başına neler gelecek. Nasıl toparlayacaksın bu kez. Merak ediyorum." (Çisenti, s.23)

KAYNAK

Tuncay Bolat., Doktora Tez

Gülsemin Hazer., Günümüz Kadın Öykücülerin Eserlerinde Postmodern Eğilimler. Dosya Dergisi.